Bach Çiçekleri ne için kullanılır?

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ -World Health Organization-) tarafından geleneksel tıp; “fiziksel ve ruhsal hastalıkların önlenmesinde, teşhis edilmesinde, tedavi edilmesinde, sağlığın korunmasında ve iyileştirilmesinde farklı kültürlere özgü teoriler, inançlar ve deneyimlere dayanan bilgi, beceri ve uygulamaların toplamı” olarak tanımlanir (DSÖ 2002). Tamamlayıcı, alternatif, bütünsel, destekleyici ve/veya konvansiyonel olmayan tıp terimleri de bazı ülkelerde geleneksel tıpla birbirinin yerine kullanılır.

Diğer yandan tahminler, dünya nüfusunun % 80’inin alternatif tıp kullandığını ve % 85’inin de bitki veya bitki bazlı farmasötik preparatlar kullandığını gösterir. Kır çiçeklerinin özüne dayanan Bach çiçekleri ise bunların günümüzde en çok öne çıkan şifa sistemlerinden biri olarak yer alır.

Bilinen adıyla Bach Flowers [‘Bach Çiçekleri’ (veya ‘Bach Çiçek İlaçları)] adlı alternatif tıp yöntemi yaklaşık 80 yıl önce İngiliz doktor, mikrobiyolog ve homeopat Edward Bach (1886–1936) tarafından keşfedilmiştir. Dr. Edward Bach’ın geliştirdiği 38 ayrı ilaçtan oluşan koleksiyona dair çalışmalar günümüzde İngiltere’deki Dr. Edward Bach Merkezi (www. BachCentre.com) tarafından yürütülür. Bach’ın 1925 ve 1931’de yazdığı öncü kitaplar* fiziksel hastalıkların psikolojik ve duygusal bağıntılarının analizi için çığır açan bir çerçeve sağlamıştır.

Bach Çiçekleri İlaçları, terapilerin insanın bütünsel bir bakış açısına dayandığı alternatif tıbbın bir parçasıdır. Bu bütünsel yaklaşıma dayalı olarak, hayvanlar ve insanlar üzerinde yapılan çeşitli araştırmalar, Bach çiçeklerinin tamamlayıcı bir terapi olarak kullanılmasını önermiştir. Öyle ki Bach çiçek terapisi, 1974 yılında Dünya Sağlık Örgütü tarafından kabul edilmiştir.

Reçetesiz ve giderek artan bir şekilde kullanılan bir tür alternatif ilaç tipi olması noktasında, gelişen bir iş kolu haline gelmiştir.

Kapsamlı bir klinik çalışma olmamasına rağmen, çok çeşitli satış noktalarından kolayca temin edilebilmekte ve birçok son tüketici tarafından etkinliklerine kuvvetle inanılmaktadır. Tüm bunlarla birlikte, çeşitli deneme koşulları altında belirtilen duygu durumlarını tedavi etmede, kesin ve net bir şekilde belirli bir etkisinin olup olmadığı sonucuna varılması amacıyla Bach Çiçekleri İlaçları’nı test etmek için daha fazla araştırmaya ihtiyaç olduğu da açıktır.

Esasen Dr. Bach, çoğu hastalığın olumsuz ruh hallerinden (örneğin korku, kıskançlık, umutsuzluk) kaynaklandığına inanmıştır.

Ona göre ilgili çiçek özleri; fiziksel bir hastalığa yol açan ruh halleri ve kişilik değişikliklerine uyumla, dengeyi geri kazandırabilme yetisine sahiptir.

Diğer bir ifadeyle; bütünsel bir duygusal iyileşme biçimine inanan Dr. Bach çiçek ilaçlarının, sağlıklı bir dengenin yeniden kurulmasına yardımcı olan olumlu bir duygusal durum sağlayarak ve kişinin kendi iç kaynaklarını dengeyi korumak için katalize ederek, vücudun kendini iyileştirmesine yardımcı olduğuna inanmaktadır. Ona göre dengenin restorasyonu, herhangi bir tıbbi durumu tedavi etmek için kullanılabilmekle birlikte Bach Çiçekleri İlaçları genellikle, psikolojik sorunlar ve stres için kullanılır.
Bach’ın çalışması, olumsuz zihinsel tutumlar için bir tedavi bulmakla ilgilenir. Olumlu bir bakış açısına ve iyileşme isteğine sahip hastaların korkulu, depresif veya kırgın hale gelip umudunu yitirmiş olanlardan çok daha hızlı bir şekilde, hastalıklarla savaşabildiğini ve sağlığını geri kazanabileceğini fark etmiştir Dr. Bach. Bu nedenle hastalarının olumlu bir zihin çerçevesini yeniden kazanmalarına yardımcı olabilirse, tamamen daha güçlü olacaklarına ve hastalıklarıyla iyimserlik içinde, kararlılıkla savaşabileceklerine inanmıştır. Eş deyişle, yeterince pozitif olunursa, her seferinde sağlık kazanılır inancına sahiptir. Günümüzde zihnin beden üzerindeki etkilerinin incelikli etkileşimi giderek daha fazla tanındığı için Bach Çiçeği İlaçları; kişilerin duygusal algıları ve tepkileri ile, içinde bulundukları koşullar arasındaki dengesizlikleri iyileştirmenin bir yolu olarak daha çok kabul görülür.

Bu temelde bir kendi kendine yardım terapisidir; başarı tamamen kişinin duygusal bakış açısını dürüst bir şekilde değerlendirmesine ve buna göre uygun ilaçları seçmesine bağlıdır. Örneğin, bir operasyona ihtiyaç olduğunda korku, endişe veya depresyon duyguları ortaya çıkabilir. Bu kapsamda Mimulus (misk otu) korkuyu azaltmak için, Beyaz Kestane endişe için ve Gentian (kantaron) da depresyon için kullanılabilir. Bu çarelerin yardımıyla, operasyona daha iyimser ve cesaretli hissedilerek bakılmaya başlanabilir. Bu olumlu tutum da vücudun; süreci engelleyen olumsuz, karamsar düşüncelerin ağırlığı olmadan, gereken tedaviye veya ameliyatlara yanıt vermede özgür olmasını sağlar.
Dr. Bach’ın önerisinde ilgili çiçek ilaçları, biyokimyasal ve moleküler reaksiyonlarla etkileşime girerek titreşim yoluyla etki eder. Ki böylece teorisi, benzer frekanslardaki titreşimler yoluyla bir vücuttan diğerine enerji transferini açıklar. Dolayısıyla Dr. Bach’a göre çiçek terapisi, biyoenerji ve stres seviyelerini dengeleyerek limbik sistemde veya doğrudan hipotalamusta işlev yapar ve böylece bedene uyum getirir.

Bu doğrultuda Dr. Edward Bach 6-7 yılını, İngiliz ve Galler bölgesini keşfederek iyileştirici özellikleri sağlayabilecek bitkileri özenle arayarak geçirmiştir. Hayatının bu yoğun döneminin sonucunda, inancına göre bu tür olumsuz duyguları hafifletecek ve sağlığa kavuşulmasına yardımcı olacak toplam 38 ‘çare’ belirlemiştir. Her biri belirli bir duygu durum için özel olarak belirtilen 38 bitkiden oluşan bir ilaç dizisi sunan bu araştırması, insan doğasının tüm yönlerini ve hastalarının sağlığına geri dönüşünün önüne çıkan tüm olumsuz düşünceleri kapsadığını hissettiğinde sona erdi.
Anlaşılacağı üzere Dr. Bach teşhislere odaklanmamış, ancak ‘tüm kişi’yi tedavi ettiğine inanmıştır. Çünkü ona göre aynı hastalığa sahip iki hasta, iki farklı ilaçla iyi bir şekilde tedavi edilebilir. Bu ve diğer bazı açılardan Dr. Bach, homeopati öğretilerinden güçlü bir şekilde etkilenmiştir. Öyle ki homeopatik ilaçlar gibi Bach Çiçekleri İlaçları [Bach Flowers Remedies] da oldukça seyreltiktir; kaynak çiçeklerin bileşenlerini farmakolojik miktarlarda içermez. Savunucuları tarafından iddia edildiği üzere, etki biçimleri geleneksel tıbbi ilaçlarla karşılaştırılabilir bir moleküler mekanizmaya bağlı değildir. O yüzden İngilizce karşılığı ‘tıbbi ilaç’ anlamına gelen ‘medicine’ ifadesi yerine ‘remedy’ terimi kullanılır. Aynı sebepten ötürü Türkçe’de de sıklıkla ‘Bach flowers remedy’ olarak geçer.

Sadece vahşi doğada doğal olarak yetişen çiçekler, ilgili Bach Çiçekleri remedy’lerinin hazırlanması için uygundur. Bunlar, Bach’ın kesin talimatları izlenerek iki şekilde hazırlanır: ‘güneş yöntemi’ ve ‘kaynatma yöntemi’.

● Güneş yönteminde tamamen açılmış çiçek başları halen üzerindeki çiy taneleri ile taze olarak bir cam kasede, saf kaynak suyunun yüzeyinde yüzdürülür ve birkaç saat güneşte bırakılır. Çünkü güneş ışınlarının bitkiler üzerindeki etkisinin suya enerji verdiğine inanılır. Çiçek özü daha sonra brendi içinde korunur ve ana tentür olarak adlandırılır.
● Kaynatma yönteminde ise (ki ağaç ve çalılar için kullanılan yöntem budur) dallar ve yapraklar yarım saat suda kaynatılır, ardından yine brendi ile seyreltilir.
Her iki yöntemde de bitki özü çıkarılır ve Bach’a göre su, çiçeğin titreşimlerini veya enerjisini korur. Daha açık bir ifadeyle Bach uygulayıcıları, her iki prosedürde de suyun; çiçeğin ‘özünü’ (‘titreşimsel damga’ veya ‘enerjisel imza/plan’ olarak da anılır) yakaladığına ve onun doğuştan gelen iyileştirme gücünü güçlendirdiğine inanırlar. Ardından, ‘ana tentür’ adı verilen bitki-su karışımı olan sıvı, süzülür ve koruyucu görevi gören brendi ile karıştırılır. Ancak Türkiye’de alkol ile yapmayan birçok ilgili üreticinin de mevcut olduğu hatırlanmalıdır.
İlgili ilaçlar; 30 ml durgun/bekletilmiş kaynak suyuna, reçete edilen Bach çiçeği remedy’sinden iki damla eklenerek seyreltilmesi ve günde dört kez, dört damla olarak alınması suretiyle kullanılır. Bir seferde en fazla altı ilaç kullanılması önerilir.
Kullanıma gelindiğinde ise, ifade bulduğu şekilde seyreltilmiş olan Bach ilaçları;
● damla damla doğrudan dilin üzerine yerleştirilerek ağızdan alınabilir,
● bir bardak suya konabilir ve sık sık yudumlanabilir,
● doğrudan bilek, şakak ve kulak arkası gibi nabız noktalarına uygulanabilir,
● seyreltildiği karıştırma şişesinde veya bir atomizer ile başa ve vücuda püskürtülebilir.

Dozaj miktarları ve programları da alıcıların yaşına, cinsiyetine veya ağırlığına göre değişmemektedir. Bireysel hastaya, eldeki akut soruna bağlı olarak belirli ilaçlar yazılabilir ki bunlar; tedavi süresince temelde haftalar ila aylar boyunca kullanılmak üzere, o kişiye özel bir şekilde ayarlanması gereken tipte olur. Ayrıca Bach çiçekleri, diğer ilaçları etkilemiyor ve onlardan etkilenmiyor gibi görünebilir; bu nedenle diğer tedavi veya terapi biçimleriyle birlikte kullanılabilirler. Çünkü Bach remedy’leri, farmakolojik olarak ilgili kalıntıları içermez. O yüzden hamile kadınlar, çocuklar, bebekler ve yaşlıların yanı sıra diğer ilaçlarla birlikte kullanım için de güvenli kabul edilir. Hayvanlara (köpekler, kediler, balıklar, sürüngenler, kuşlar, tavşanlar ve atlar dahil) ve bitkilere de verilebilir.

Bununla birlikte, tüm ilaçların alkolde muhafaza edildiğinin farkında olunmalıdır. Özellikle alkol sorunu olanlar için terapisi bağlamında tehlikeli olabileceğinin altı çizilir. Dolayısıyla belirli bir hassasiyeti olan veya ilgili tedavisinde alkolün uygun olmadığı bir ilacı halihazırda kullanmakta olanların önemle doktoruna danışması gerektiği vurgulanır. Ancak söz konusu haller dışında tüm Bach Çiçekleri İlaçları, her yaştan kişi adına evde kullanım için güvenli ve kolay bir sistem olarak yer alır.
Bach’ın 38 çiçek ilacının her biri, hastalığın yedi psikolojik nedeninden birini ele alır: (1) korku, (2) belirsizlik, (3) mevcut koşullara yetersiz ilgi, (4) yalnızlık, (5) etkilere ve fikirlere karşı aşırı hassasiyet, (6) umutsuzluk veya çaresizlik ile (7) başkalarının refahı için aşırı özen.

İfade bulduğu üzere Bach’a göre şifa, çiçeklerden tentüre iletilen yaşam gücü enerjisi veya titreşimi aracılığıyla çalışır. Bu titreşim, bilinçli ve bilinçaltını yeniden dengelemek ve eski davranış kalıplarını çözmek için bireyle süptil*** bir enerji seviyesinde etkileşime girer. Hastanın, hem sıralanan 7 psikolojik nedene denk gelen olumsuz duygularını hafifleterek, hem de altta yatan duygusal ve psikolojik sorunlarını gidererek fiziksel bir iyileşme sağlanır. Bu bağlamda, hastalığın seyrini ve esenliğini etkileyen 38 olumsuz duruma karşılık gelen bu 38 çare, genellikle iki gruba ayrılır. Bunlar, belirli kişilik tiplerine göre ‘tip ilaçları’ ve bir kişinin duygusal durumuna odaklanan ‘ruh hali ilaçları’ olarak adlandırılır.

Edward Bach zihnin, vücudun durumu üzerindeki etkisinin çok güçlü olduğunu; tam ve kalıcı iyileşmeyi sağlamak adına pozitif zihinsel sağlığın yeniden sağlanması ve sürdürülmesi gerektiğini savunur. Kişiliğin de hayati bir husus olduğunu inancını taşıyan Dr. Bach, bir kişinin belirli bir duruma veya koşullar dizisine nasıl tepki vereceğini belirleyen unsurun kişilik olduğunu belirtir.

Sunulan bir duygunun kalıcı veya hastanın kişiliğinin normal bir parçası olmayabileceğini, ancak hastanın kendisini içinde bulduğu koşulların bir sonucu da olabileceğini ekler. Ki bu nedenle bir hafta için kullanılması önerilen bir ilacın 2 hafta, hatta 2 gün sonra yeniden ayarlanması gerekebilir. Böylece Bach reçeteleri, hastanın değişen durumuna ve belirli bir zaman noktasındaki tepkisine uyacak şekilde uyarlamaya tabi tutulabilir.

Dolayısıyla sistemin esnekliği, bir reçetenin tek seferlik bir uygulama olmamasına, hastanın değişen durumuna ve tedaviye tepkisine göre ayarlanmasına olanak tanır. Örneğin, ezici bir suçluluk duygusuyla ıstırap çeken ve sürekli olarak başkalarının talihsizlikleri için kendini suçlayan bir kişiye ‘tip çare’ olarak ‘çam’ (‘pine’) önerilebilir. Ek olarak çam, günlük hayatta yaşanabilecek suçluluk duygularının geçmesi için bir ‘ruh hali ilacı’ olarak da sunulabilir.

Bu paralelde, yazının en sonunda yer aldığı üzere Bach listesine bir göz atmak dahi, genellikle ‘Hepsine ihtiyacım var!’ yorumunu uyandırır. Çünkü hem tür, hem de ruh hali çözümlerinin herkesin bazen deneyimlediği normal günlük insan duygularıyla ilgili olması oldukça yaygındır.

Gelişmesi uzun zaman alan ya da son derece acı verici bir düzeye giren bir şeyin bir gecede düzeltilmesi makul olarak beklenilemez. Aylar sürebilir ancak şifa, iyileşmeye doğru yumuşak ve kademeli olarak ilerleyen bir süreçtir. Bir soğanı soymak gibi, katmanlar arasında teker teker çalışarak sonunda temel nedene, başlangıçta dengesizliği yaratan tepkiye ulaşılır. Bu ayarlama gerçekleştikçe, sonunda daha dengeli hissetmeye başlanır. Çünkü ifade bulduğu üzere Dr. Bach için sağlık, uyum anlamına gelir ki bu, gerçekten duygusal dengeyi yeniden kazanmak ile mutluluğun ve iç denetimin önündeki engellerin üstesinden gelmek bağlantılır. Bu paralelde Bach Çiçek İlaçları, olumsuz düşünceleri azaltarak fayda sağlar ve kişiyi duygularını daha fazla kontrol altında tutmaya teşvik eder. Çünkü amaç; karşı karşıya kalınan deneyimden öğrenmeyi teşvik etmek, böylece bireyin kendisi ile insanlık hakkında daha fazla anlayış ve duyarlılık kazanmasını sağlamaktır. Kısaca Bach remedy’leri esasen ‘kişinin kendisine yardım etmesine’ yardımcı olur.

Bach Çiçekleri Nelerdir?

1. Agrimony (Kaşıkotu) : Zihinsel sıkıntılar [Duygularını neşeli bir yüzün arkasına saklayanlar]
2. Aspen (Toz ağacı) : Bilinmeyen korkular [Bilinmeyenin korkusu – korkunun doğasını belirleyemez]
3. Beech (Akgürgen, Kayın Ağacı) : Tolere edememek [Başkalarını eleştiren ve hoşgörüsüz olan, mükemmeliyetçi insanlar]
4. Centaury (Kantaron) : Zayıf irade [‘Hayır’ diyemeyen ve sömürülmeye meyilli insanlar]
5. Cerato (Boynuzlu) : Danışma ve onaylanma ihtiyacı duyma [Karar veremeyen ve başkalarının güvencesini arayamayan insanlar çok fazla tereddüt etme eğilimindedir]
6. Cherry Plum (Erik Ağacı, Kiraz Erik) : Aklını kaçırma korkusu [Kontrol edilemeyen öfke ve kontrolü kaybetme korkusu]
7. Chestnut Bud (Kestane Tomurcuğu) : Hatalardan ders çıkaramama [Hatalardan ders alamaz – geçmiş deneyimlerden ders almaz]
8. Chicory (Hindiba) : Bencilce mülkiyet düşkünü olma [Telaşlı ve aşırı korumacı, sahiplenici aşk – başkalarının takdirine ihtiyaç duyanlar]
9. Clematis (Akasma, Yaban/Orman/Meryem Asması) : Hayalperestlik, ilgi dağınıklığı [Dalgın, dikkatsiz, kolayca sıkılır]
10. Crab Apple (Yaban Elması, Çiçek Elması) : Kendine kin duyma [Kendinden iğrenme duyguları, zayıf vücut imajı, zihinsel ve fiziksel olarak temizlenmeye ihtiyaç duyma]
11. Elm (Karaağaç) : Çok büyük sorumluluk hissi [Sorumluluk ve iş baskısı altında ezilenler]
12. Gentian (Centaniye) : Cesaretsizlik, ümitsizlik [Bir aksilik, umutsuzluk ve karamsarlığın ardından depresyon]
13. Gorse (Katır Tırnağı) : Cesaret kırıklığı ve umutsuzluk
14. Heather (Funda) : Benmerkezcilik, bencillik [Takıntılı benmerkezcilik, her zaman kendi problemlerinden bahsetme]
15. Holly (Çobanpüskülü) : Kin, düşmanlık, kıskançlık [Şüphe ve nefret – kendini mağdur hissedenler]
16. Honeysuckle (Hanımeli) : Geçmişte yaşamak [Geçmişte yaşayanlar – geçmiş şeyler için ezici bir nostalji]
17. Hornbeam (Gürgen) : ‘Pazartesi sendromu’ duygusu [Bir şey yapma düşüncesinde yorgunluk]
18. Impatients (Sabırotu) : Sabırsızlık [Sabırsız kişilik, her zaman acelesi olan, insanlarla ilişkilerde sinirlilik]
19. Larch (Simal Çam / Karaçam) : Kendine güvensizlik [Yetkin ama başarısızlıktan korkar, kendinden şüphe eder – aşağılık duygusu]
20. Mimulus (Misk Otu) : Bilinenlerden korkma [Utangaç, gergin kişilik, ayrıca bilinen şeylerden korkma (örn. uçmak, sınav stresleri)]
21. Mustard (Hardal Otu) : Derin kasvet duygusu [Kökeni bilinmeyen depresyon]
22. Oak (Meşe) : Tükenmiş olmak ancak mücadeleyi sürdürmek [Yorgunluktan bunalan savaşan ruhlar, tükenme noktasını geçmeye devam eden yağmacı]
23. Olive (Zeytin Ağacı) : Enerjisizlik [Aşırı çalışma veya aşırı efordan kaynaklanan fiziksel veya zihinsel yorgunluk]
24. Pine (Çam) : Kendini ayıplama, suçluluk duyma [Suçlanacak bir sebep olmasa bile kendini suçlama, pişmanlık ve suçluluk]
25. Red Chestnut (Kızıl Kestane) : Diğerleri ile aşırı ilgilenme [Ailesi ve arkadaşları için aşırı endişe duyan, her zaman yaklaşan felaketlerden korkanlar]
26. Rock Rose (Laden) : Terör [genellikle kazaların ardından gelen korku ve panik – kabuslar için faydalıdır]
27. Rock Water (Kaynak/Kaya Suyu) : Kendi kendine baskı uygulama, kendini reddetme
28. Scleranthus (Yıllık Yumaklıot, Çalı) : Kararsızlık [Seçim yapamayan, her zaman iki veya daha fazla seçenek arasında gidip gelen]
29. Star of Bethlehem (Pirene Tükürükotu/Akyıldızı) : Şok [kayıp, yas, travma]
30. Sweet Chestnut (Kestane, Tatlı Kestane) : Çok şiddetli zihinsel ızdırap [Tam bir umutsuzluk, dayanılmaz mutsuzluk]
31. Vervain (Mine Çiçeği) : Aşırı şevk, heves [Mükemmeliyetçi olanlar, kendilerini çok ileri iten güçlü ilkelere sahipler, çok aktifler]
32. Vine (Asma) : Hükmetme, esnek olmama [Hırslı ve kararlı, otokratik güçlü, baskın kişilikler]
33. Walnut (Ceviz) : Değişiklikten kaçma [Değişim, doğum, ergenlik, boşanma için çare]
34. Water Violet (Dere/Su Menekşesi) : Gurur, ulaşılmazlık [Çok çekingen, kendine yeten ve mahremiyeti sevenler izole olabilir]
35. White Chestnut (Ak/Beyaz Kestane) : İstenmeyen düşünceler [Sürekli uzun uzadıya düşünmeler, endişeler, istenmeyen düşünceler, konsantre olamama için]
36. Wild Oat (Yaban Otu, Yabani Yulaf) : Şüphelilik [Bir yön değişikliği gerektiğinde, hayatın yol ayrımındaki biri için]
37. Wild Rose (Yaban Gülü, Yabani Gül) : Teslimiyet, cansızlık, hissizlik [Hayatta hiçbir hırsı veya yönü olmayan ve hayat ne sunuyorsa onu alan başıboşlar/aylaklar için]
38. Willow (Söğüt Ağacı) : Gücenme, içerleme [Kendine acıma, küskünlük ve acılık için – yaşamda ham bir anlaşma yaptıklarını hissedenler]

– İfade bulan öneriler, kaynakların kendilerinde de belirtildiği gibi, tıbbi tavsiye sağlamak için değil, bilgilendirme amacıyla yer almaktadır. Her zaman için doktorunuza danışmanız önerilir.

* Bach E, Wheeler CW. Chronic Disease: A Working Hypothesis. London: H.K. Lewis; 1925 ile Bach E. Heal Thyself: An Explanation of the Real Cause and Cure of Disease. Saffron Walden, Essex, UK: C.W. Daniel; 1931.
**Plasebo, farmakolojik (tıbbi ilaç) olarak etkisiz bir ilacın telkine dayalı bir etki ortaya çıkarması için kullanılan şekline verilen isimdir.
*** Süptil enerji; çeşitli ezoterik, okült ve mistik öğretilere göre, insan vücudunun ‘yarı maddi’ yönüdür; ne yalnızca fiziksel ne de yalnızca ruhsaldır.

Yararlanılan Kaynaklar:
Margarida Maria de Carvalho Resende vd.; “Preventive Use Of Bach Flower Rescue Remedy In The Control Of Risk Factors For Cardiovascular Disease In Rats”; Complementary Therapies in Medicine; Vo: 22; Issue: 4; August 2014: 719-723.
N.C. Armstrong ve E. Ernst; “A Randomized, Double-blind, Placebo-controlled Trial Of A Bach Flower Remedy”; Complementary Therapies in Nursing & Midwifery; Vol: 7; 2001: 215-221.
Kylie Thaler vd.; “Bach Flower Remedies For Psychological Problems And Pain: A Systematic Review”; BMC (BioMedCentral) Complementary and Alternative Medicine; Vol: 9; Article No:16; 2009.
The Bach Flower Remedies [https://www.bachcentre.com/en/remedies/]
Fiona Mantle; “Bach Flower Remedies”; Complementary Therapies in Nursing and Midwifery; Vol: 3; Issue: 5; 1997: 142-144.
Judy Howard; “Do Bach Flower Remedies Have A Role To Play In Pain Control?”; Complementary Therapies in Clinical Practice; Vol: 13; 2007: 174-183.
Robert A. Halberstein vd.; “When Less Is Better: A Comparison of Bach Flower Remedies and Homeopathy”; Ann Epidemiol (Annals of Epidemiology – AEP); Vol: 20; No: 4; April 2010: 298-307.
Judy Howard; “Bach Flower Remedies: A Personal Commentary On The Work Of Dr Edward Bach”; Complementary Therapies in Nursing & Midwifery; Vol: 4; 1998: 148-149.