COVID-19’un en bilinen semptomlarından biri tat ve koku kaybıdır. Parosmi, COVID-19 sonrası çoğu hastanın yaşadığı bir sorundur. Parosmi, bir koku alma bozukluğudur; koku duyusunun yer değiştirmesi; hoş kokan bir şeyin parosmisi olan bireylere kötü duyumsanması olarak tanımlanır.
Bu yazıda, olası nedenler, süre ve tedavi dahil olmak üzere COVID-19 sonrası parosmiden bahsedeceğiz…
Parosmi Nedir?
Parosmi, bir koku bozukluğu türüdür. Örneğin, bir zamanlar hoş kokan bir şey, parosmisi olan bir kişiye kötü veya çürük kokabilir. Koku ve tat çok yakından bağlantılı duyular olduğundan, parosmi tat ve yeme üzerinde oldukça olumsuz bir etkiye sahip olabilir. Parozmisi olan bireylerde, daha önce iştah açıcı olan yiyecekler rahatsız edici tatlar haline gelebilmektedir.
Parosmi Neden Olur?
Parosmi, son zamanlarda COVID-19 sonrası görülen bir yan etki olarak sıkça gündeme gelse de pandemi öncesi süreçte de hayatımızdaydı. Aşağıdakiler dahil birkaç neden şunlardır:
- Üst solunum yolu enfeksiyonları
- Kafa yaralanmaları
- Sinüs problemleri
- Toksinlere maruz kalma
- Epilepsi veya Parkinson hastalığı gibi nörolojik durumlar
- Bazı antibiyotiklerin yan etkisi
Parosmi Yaşam Kalitesini Nasıl Etkiler?
COVID-19 sonrası görülen parosmi, bireylerin yaşam kalitesini büyük ölçüde etkilemektedir. Parozmisli kişilerin en çok yakındığı şikayetler şu şekildedir:
- İştahta azalma
- Kilo kaybı
- Depresyon
Parosmi, bireylerin hayatını başka şekillerde de etkileyebilir. Özellikle koku duyusunun önemli olduğu aşçılık, çiçekçilik, itfaiyecilik vb. mesleklerde işlerin yapılması zor hale gelebilir. Ayrıca ortamda yanık yiyecek, duman veya gaz kokusu olmasına karşın kokuyu alamama ve tehlikeleri fark etmeme riski de artmaktadır.
COVID-19 ve Parosmi Arasındaki İlişki
Tat ve koku alamama, COVID-19’un belirleyici yan etkilerinden biridir. Ancak bazı hastalarda, COVID-19 geçirmenin ardından tat ve koku duyusu dönmemesi, yanlış dönmesi (parosmi) sorunları sıklıkla yaşanabilmektedir.
Uzun süreli COVID-19’un potansiyel belirtisinden biri; parosmidir. Yazının başında parosminin, koku duyusunun yer değiştirmesi olduğuna değinmiştik yani parosmi; ortamda var olan kokudan farklı bir koku algılama durumudur ancak bazı bireylerde, kötü koku alma durumu, fantosmi yani koku uyaranı yokken kötü koku alma şeklinde görülebilmektedir. Çoğu hastada hem parosmi hem de fantosmi birlikte de görülmektedir.
Hoş kokan ya da kötü kokmayan şeylerden, parozmisli bireyler aşağıda listelenen kötü kokuları duyumsayabilmektedir:
- Kanalizasyon veya çöp
- Çürük et veya yumurta
- Dumanlı veya yanık
- Benzin
- Amonyak veya sirke
Kimler COVID-19 Sonrası Parosmi Riski Altındadır?
COVID-19 belirtilerinizden biri koku ve tat kaybıysa, yüksek parosmi riski altında olabilirsiniz. Parozmisi olan bireylerin çoğunun, COVID-19 bulaşı ardından tat ve koku kaybı yaşadığı görülmüş.
2021 yılının Haziran ayında yapılan bir ankette; 1299 katılımcının %10.8’inin COVID-19’dan sonra parosmi olduğu bildirilmiş; aynı çalışmada, kişilerin yarısı ani bir parosmi başlangıcı bildirirken, diğer yarısı ise kademeli bir başlangıç bildirmiştir.
Yaş ve cinsiyet bakımından değerlendirildiğinde: COVID-19’dan sonra parosmisi olan 268 kişi üzerinde yapılan bir araştırmada; hastaların %70’inin 30 yaş veya altında olduğu ve %73.5’inin kadın olduğu bulunmuştur.
Parosmiyi Tetikleyen Yaygın Yiyecekler Nelerdir?
- Et ve tavuk
- Soğan ve türleri
- Yumurta
- Sarımsak
- Pirinç
- Kahve
COVID-19 Sonrası Parosmi Ne Kadar Sürer?
Genel olarak bahsedecek olursak, COVID-19’dan sonraki parosmi zamanla kademeli olarak kaybolabilir. Ancak, iyileşme için haftalar hatta aylar gerekebilir.
Yukarıda bahsi geçen anket çalışmasında; katılımcıların %49’unun parosmisi 3 ay içinde düzeldiği, kalan %51’lik kısmın parosmisi 3 aydan daha fazla sürdüğü belirtilmiş.
Bir yıldan uzun süren parosmi vaka örnekleri bulunduğu gibi yakın zamanda yapılan (Mayıs 2021’de) bir araştırmada, katılımcılar 9 gün ile 6 ay arasında süren parosmi bildirmiştir. Eldeki veriler toplamında değerlendirme yapılırsa parosmi için ortalama bir süre vermek oldukça güç hale gelmektedir.
COVID-19 Parosmiye Nasıl Neden Olur?
COVID-19’un parosmiye nasıl neden olduğu mekanizması halen tam olarak aydınlatılamamıştır. Ancak, araştırmacıların bu konu hakkındaki düşünceleri basitçe şöyle açıklanabilir:
- Burun mukozasında yer alan hücrelerin yüzeyinde bulunan reseptörler aynı zamanda SARS-CoV-2 reseptörü olması nedeni ile bulaş durumunda bolca uyarılmaktadır; uyarımın hasara neden olabileceği düşünülmektedir. Bu hücrelerin sinir uçlarına da yakın olması, olası diğer mekanizmaları da düşündürmektedir.
Bu hasar, genellikle zamanla onarılabilse de, kokuları algılama şeklimizde bazı bozulmalara neden olabilir.
İnsanlarda 350 çeşit koku reseptörü olduğu tahmin edilmektedir. Beynimiz, bu reseptörlerden gelen farklı kombinasyondaki sinyallere dayanarak bireysel koku tanımlarımızı oluşturur.
Bu karmaşık sistemin onarımı, bir deneme yanılma sürecinden geçerken koku alma duyusunun bozulması olasıdır. Bunu, evinizdeki bir şeyi yeniden kablolamaya çalışmak olarak düşünün: en uygun bağlantıyı yeniden bulmanız biraz zaman alabilir.
Parosmi Tedavi Edilebilir Mi?
Uzmanlar COVID-19’a bağlı parosminin genellikle zamanla düzelebileceğini düşünmektedir.
Ancak, iyileşme sürecinde yapabileceğiniz bir şeyler olup olmadığını merak ediyorsanız, çalışmalardan elde ettiğimiz sonuçları aşağıda listeledik:
- Koku eğitimi
COVID-19’a bağlı kötü koku duyumsama problemine karşı en çok önerilen tedavi şekli koku alma eğitimidir. Kolay, ucuz, risksiz ve etkilidir. Koku alma eğitimi aşamalı bir çalışmadır. Öncelikle 4 farklı türde kokular seçilir.
- Meyveli
- Çiçekli
- Baharatlı
- Reçineli
Koku eğitimi için kullanabileceğini uçucu yağ önerileri şu şekildedir:
- Limon, portakal, bergamot (meyveli)
- Gül, lavanta, yasemin (çiçekli)
- Karanfil, biberiye, kekik (baharatlı)
- Okaliptüs, elemi, frankincense (reçineli)
Koku eğitimi için 4 adet geniş ağızlı kavanoza, seçilen uçucu yağlardan 3-4 damla konulur ve kapakları kapatılarak bir süre beklenir, kavanozların içinde yağların yoğunlaşması sağlanır. (Yaygın olarak limon, okaliptüs, gül ve karanfil tercih edilmektedir.) Kavanozlara kokuların isimlerini yazmak faydalı olacaktır çünkü kokuları karıştırmamak çok önemlidir. (Piyasada 4 farklı koku stikleri içeren hazır koku kitleri de bulunmaktadır, tercih edebilirsiniz.) Kokular günde en az 2 kez, her koku için 2 dakika olacak şekilde, başta kesik kesik, ardından derin solumalar ile 15-20 saniye koklama ardından 5-10 saniye dinlenme şeklinde yapılmalıdır. Ayrıca araştırmacılar, 3 aylık periyotlarla kokuları değiştirmenin yardımcı olacağını belirtmektedir.
Bu egzersizler burun ve beyin arasındaki bağlantıyı yeniden oluşturmak için oldukça etkilidir. Koku egzersizlerinde bireylerin hoşlandığı kokulara da yer vermesi faydalı olabilir; örneğin kahve seven bireylerin kahve koklaması anıları da canlandıracağı için fayda sağlayabilir.
Ayrıca hastalara uçucu yağları kötü koku duyumsama anlarında da koklamaları önerilmektedir.
- A vitamini, Omega-3, Alfa lipoik asit ve Çinko
COVID-19’un koku duyusu üzerinde ki nörodejeneratif ve enflamatuvar etkilerine karşı çalışmalarda A vitamini, Omega-3, Alfa lipoik asit ve çinkodan çokça söz edilmektedir. Çinko tat ve koku almada rol oynayan temel mekanizmalarda önem arz eden bir eser elementtir. Parosmi tedavisinde çinko düzeyini takip etmenin faydalı olacağı çalışmalarda önerilmektedir. Hummel ve arkadaşları, 2017 yılında, 170 hasta üzerinde yaptıkları çalışmada 2 ay boyunca günde 10.000 IU intranazal (burun içi mukozaya uygulama) A vitamini uygulamasının faydalı olabileceği sonucuna varmıştır.
Ancak bu tedavi yöntemleri yalnızca doktor ve eczacı danışmanlığında kullanılması gereken tedavilerdir.
- Nörolojik Yeniden Başlat Denemesi
Kayropraktör Dr. Kevin W. Ross’un anlattığı bir yöntemden bahsetmek istiyorum size. Bu basit, birkaç saniyeyi alan deneme ile tüm dünyada binlerce insan koku duyusunun geri döndüğünü ya da artık kötü koku almadığını söylüyor. İki kaş arasında bulunan olfaktoryal siniri uyararak yapılan bu işlemi glutensizdunyacom youtube kanalından öğrendim. Sinir ya da reseptörlerde bir hasar olmaması durumunda şaşkınlık verecek derecede çok etkili bu denemeyi nasıl yapacağınızı kaynaklar kısmında verdiğim video linklerinden izleyebilirsiniz.
- Yaşam tarzı değişiklikleri
Parosmi sürecinde ufak bazı önlemler alarak, bu süreci kendiniz için daha kolay hale getirebilirsiniz. Size faydasını olacağını düşündüğümüz birkaç yaşam tarzı önerisini derledik:
- Parosminizi tetikleyen yiyeceklerin (örneğin: soğan, kahve vb.) piştiği ortamlardan uzak durun, tüketmek güçse; tüketimini sınırlayın,
- Yulaf ezmesi, meyve veya buharda pişirilmiş sebzeler gibi parosmiyi tetikleme olasılığı daha düşük olabilecek yumuşak yiyeceklere ağırlık verin,
- Isı kokuları yoğunlaştırabileceğinden, soğuk veya oda sıcaklığındaki yiyecekleri tercih edin,
- Her türlü alışveriş ortamında parfüm tezgahı gibi güçlü kokularla ilişkili alanlardan kaçınmaya çalışın,
- Ortamlarınızı sık sık havalandırın,
- Günde 7-8 saat uyumaya ve uyumadan 1-2 saat öncesine kadar ekrandan uzak kalmaya çalışın. Geç uyumayın ve tamamen karanlıkta uyuyun. Melatonin karanlıkta ve uyurken salgılanan bir hormondur ve parosmi tedavisinde etkili olacağını bildiren çalışmalar bulunmaktadır.
Sonuç olarak…
Parosmi, bir koku alma bozukluğudur. Örneğin, parosmisi olan bireyler, çiçeği kokladığında çürük et kokusu alabilir. Parosmi, zamanla kaybolabilir. Ancak, bunun için haftalar hatta aylar gerekebilir. Koku eğitimini denemek ve belirtileri tetikleyen kokulardan kaçınmak, COVID-19 sonrası parosminin tedavi sürecinde yardımcı olacaktır.
KAYNAKLAR:
https://www.healthline.com/health/parosmia-after-covid#how-covid-19-causes-parosmia
https://doi.org/10.1007/s00405-017-4576-x
https://doi.org/10.4274/tnd.2021.92891
https://doi.org/10.1016/j.ejphar.2021.174582
https://doi.org/10.17343/sdutfd.915067
https://doi.org/10.34084/bshr.724587
https://doi.org/10.12932/AP-030520-0826
https://doi.org/10.5152/B-ENT.2020.20127
https://www.youtube.com/watch?v=nMGdgFtlcp4
https://www.youtube.com/watch?v=BmpyucczbxA
