Nosebo etkisi, bir kişinin tedaviye yönelik negatif beklentilerinin, negatif yan etkilere neden olmasıyla gerçekleşir. Nosebo etkisi için bir kişinin kullandığı ilacın yan etkilere neden olabileceği ve bu istenmeyen yan etkilerin ilaç, etkisiz bir maddeden ibaret olsa bile kişide gözlemlemesi örnek olarak verilebilir.

İnsanlar genelde nosebo etkisinin tam tersi olan plasebo etkisini deneyimlemektedirler. Tıbbi araştırmalarda kontrol grubu olarak bilinen katılımcılara genelde şekerden yapılmış sahte bir hap verildiğinde bu kontrol grubu, tedavinin gerçek olduğuna inanır. Tedavinin gerçek olduğuna inanmanın sonucu olarak katılımcılar, daha iyi hissetme ya da belirtilerde iyileşme gibi pozitif etkiler yaşayabilmektedirler.

Plasebo etkisinde insanlar pozitif beklentilerinin sonucu olarak pozitif etkiler yaşarlar. Nosebo etkisinde ise tam tersi bir durum söz konusudur. Nosebo etkisinde tedavi gerçek olmasa bile insanların, negatif etkileri yaşayabildikleri görülmektedir.

Plasebo etkisi ile bireyler tedavinin terapötik etkilerinin ötesinde iyi hissederken nosebo etkisi ile ise insanların daha kötü hissetmektedirler.

Nosebo Etkisi Belirtileri

Ciddi yan etkiler bireyden bireye değişebilmekle birlikte bunlar ilacın farmokolojik aktivitesi ve dozu ile ilgili olmayabilmektedir.

Nosebo etkisinin belirtileri genellikle şu şekilde olmaktadır:

  • Uyuşukluk
  • Mide bulantısı
  • Baş dönmesi
  • Odaklanmada zorluk
  • Baş ağrısı
  • Uykusuzluk
  • Yorgunluk
  • Kaşıntı
  • Şişkinlik
  • Mide ağrıları
  • İştah kaybı

Yukarıda yer alan yan etkilerin bireylere özgü olduğu ve bireylerin değişik faktörlerden etkilenebilecekleri unutulmamalıdır.

Nosebo Etkisine Örnekler

Nosebo etkisinin araştırmalarda karşılaşılan örnekleri şu şekilde olmaktadır:

Baş ağrıları: Bir araştırmada, nosebo etkisinin yaygın olarak baş ağrısı tedavilerinde ve önlemede yaygın olarak görüldüğünü göstermektedir. Nosebo etkisi yaşayan katılımcılar, tedaviyi bırakmaya daha eğilimli olmakta ve nosebo etkisi klinik araştırmaların yorumlanmasını da etkileyebilmektedir.

Ağrı: Nosebo etkisi insanların ağrıyı nasıl algıladıkları üzerinde de rol oynayabilmektedir. Ağrı tedavisinde nosebo etkisi üzerinde duran klinik araştırmalar, nosebo etkisi deneyimleyen katılımcıların araştırmayı bırakma eğiliminde olduklarını göstermektedir.

İlaç yanıtı: Başka bir araştırmanın ortaya çıkardığı sonuçlar ise insanların çoğunluğunun jenerik ilaçlara karşı negatif tutumları olduğunu ortaya koymaktadır. Araştırmaya göre insanlar, jenerik ilaçlara karşı negatif beklentileri oldukları için daha fazla yan etki yaşama eğiliminde olmaktadırlar.

Bu tarz etkiler sadece araştırma laboratuvarlarında ya da klinik araştırmalarda görülmemekle kalmamaktadır. Nosebo etkisinin, kişilerin tıbbi yardım aldıkları gerçek hayatta da kendisini gösterme ve  ciddi etkilere neden olma olasılığı bulunmaktadır.

Bazı jenerik ilaçların orijinallerden daha fazla yan etkilere neden olması ya da etkinliklerinin orijinallere göre daha az olması gibi durumlar söz konusu olabilse de bu etkilerin gerçek mi yoksa nosebo etkisi mi olduğunu ayırt etmek zor olabilmektedir.

Plasebo ve Nosebo

Plasebolar gerçek bir tedavi gibi görünen ama aslında öyle olmayan ilaç ve prosedürleri kapsamaktadır. Bunlara örnek olarak doğum kontrol haplarının içerisinde bir haftalık süreç için bulunan şeker hapları gösterilebilir.

Plasebo etkisi, plasebonun sizi daha iyi hissettirmesi ya da belirtilerinizi iyileştirmesi ile ortaya çıkar. Nosebo etkisinde ise kişi kendini daha kötü hissetmeye başlar.

Nosebo etkisi nasıl oluşur?

Plasebo etkisi hakkında çok sayıda araştırma yapılmış olsa da nosebo etkisi çok fazla anlaşılamamıştır.  Ancak uzmanların gözlemledikleri kadarıyla nosebo etkisi yaşayan kişilerin bu deneyimlerinde rol oynayan bazı etkenler bulunmaktadır.

Bu etkenler şunlar olmaktadır:

  • Doktorunuzun olası yan etkiler ve sonuçlardan nasıl bahsettiği
  • Doktorunuza olan güveniniz
  • Benzer tedavilerde daha önce yaşadığınız deneyimler
  • Tedavinin ya da ilacın masrafı

Uzmanlar, nosebo etkisini araştırarak pozitif ya da negatif düşünmenin kişinin fiziksel sağlığı üzerinde nasıl bir etkisi olduğunu anlamaya çalışmaktadır.

Sürekli olarak devam eden baş ağrılarınızın olduğunu düşünün. Bu ağrılar nedeniyle yeni bir doktordan randevu aldınız. Doktor, belirtilerinizi öğrendikten sonra her sabah almanız gereken bir ilaç reçete etti.

Doktorunuz sonrasında bu ilacın size çok pahalıya mal olacağı hakkında uyardı. İlaç masrafının yanı sıra doktorunuz, ilacın mide bulantısı ve baş dönmesi de dahil olmak üzere yan etkilerini yaşayabileceğinizden bahsetti. Ancak doktorunuz bu hapın şekerden yapıldığını yani bir plasebo olduğunu söylemedi.

İlacın prospektüsüne baktıktan sonra ilk hapı içtiniz ve bir saat içinde uzanma ihtiyacı hissettiniz. Midenizin bulandığına ve başınızın dönmeye başladığına eminsiniz. Doktorunuzun bu konu hakkında sizi daha önce uyardığını düşündünüz.

Gerçekte ise sadece zararsız bir şeker hapı aldınız. Ancak muayene sırasında duyduğunuz şeylerden dolayı beyniniz ve vücudunuz belirli bir yanıt vermeye odaklandı.

Gerçek Hayatta Nosebo Etkisi

Nosebo etkisinin değişik sağlık sorunlarında nasıl rol oynadığına dair gerçek hayattaki örneklere göz atalım.

Migren tedavisi

Ayda en az iki kez migren atakları yaşıyorsunuz. Bu atakları önlemek için reçeteli ilaçlar kullanıyordunuz ancak doktorunuzu göremediğiniz için ilaçları tekrar alamadınız.

Yeni bir reçete için doktorunuzla görüşmeniz gerekiyor ancak bunun için vaktiniz yok. Bunun için eczaneden ilaç almaya karar verdiniz.

Migren için kullandığınız önceki ilaç kendinizi uyuşuk hissetmenize neden oluyordu. Bu nedenle araştırma yaparak öncekiyle benzer ancak farklı bir ilaç satın alıp kullanmaya başladınız.

Birkaç gün sonra uyumada zorluk yaşadığınızı ve ruh halinizin kötüye gittiğini fark ettiniz. İlacın prospektüsünde uykusuzluk ve depresyon yapabileceğine dair yan etki yer aldığını hatırlayıp ilacı bırakarak doktora görünmeye karar verdiniz.

Doktorunuz, ilaca bakarak bunun sadece ibuprofen olduğunu söyledi. Ancak siz prosektüste yazanlara bakarak, daha önce sadece ibuprofen aldığınızı bildiğinizde yaşamadığınız yan etkileri gözlemlemeye başladınız.

Grip aşısı

İlk defa grip aşısı olacaksınız. Hemşire, aşıyı yapmadan önce iğnenin büyük olması nedeniyle bunun diğer aşılara göre daha çok acıtabileceğini söyledi.

Daha önce aşı olmada bir problem yaşamamış olmanıza rağmen bu sefer süreci gözlerinizden yaşlar getirecek derecede acı verici buldunuz. Aşı yapılan yerdeki ağrı birkaç gün devam etti.

Bundan sonrasında daha küçük bir iğneyle aşı olduğunuzda da benzer deneyimi yaşamanız olasıdır.

Egzama kremleri

Kollarınızda egzama var ve egzamanızı reçetesiz ilaçlarla bir süredir tedavi ediyorsunuz. Ancak kullandığınız krem işe yarıyor gibi görünmüyor. Üstelik kremi sürdüğünüzde yan etkileri arasında yer alan batma hissini de sevmiyorsunuz.

Başka bir ilaç reçete etmesi için doktorunuzu görmeye karar verdiniz. Doktorunuz, herhangi bir yan etkisi bulunmayan ve işe yarayan bir krem verdi. Yeni kremi kullandıktan birkaç gün sonra belirtilerinizin ortadan kaybolduğunu gördünüz.

Bir gün kremi sürerken kremin içerisindeki aktif bileşenlere baktınız. Bu bileşenlerin daha önce kullandığınız ve başarısız bulduğunuz kremin içerisindekiler ile aynı olduğunu fark ettiniz. Ayrıca yeni kremin prospektüsünde de kremi uyguladığınızda batma hissi olabileceği uyarısını gördünüz.

İki krem arasındaki tek gerçek fark onların size nasıl sunulduğuydu. Reçetesiz olarak kullandığınız ilacın yan etkilerini kullanmadan önce okuduğunuz için yan etki gözlemlediniz. Ancak reçete edilmiş ve aynı içeriğe sahip olan kremi kullandığınızda hiçbir yan etki gözlemlemediniz.

Nosebo Etkisine Yönelik Araştırmalar

Bir ilaç etkisiz olabilse de yan etkileri gerçek olabilmektedir. Bu durum nosebo etkisini göstermektedir.

Kontrollü olarak gerçekleştirilen klinik araştırmalara katılan ve şeker hapı alan hastaların yüzde 20’sinin hoş olmayan yan etkiler yaşadığı, hatta yan etki yaşayıp yaşamadıkları sorulduğunda bu yüzdenin daha yüksek olduğu görülmektedir. İlacın neden olduğu bu yan etki için Latince “Zarar vereceğim” anlamına gelen nosebo, tam tersi için ise “Memnun olacağım” anlamına gelen plasebo kelimesi kullanılmaktadır.

Plasebo, hastaların gördükleri tedavinin iyileştirici etkilerinden bağımsız olarak iyi hissetmelerine neden olur. Noseboda ise hastalar kendilerini daha kötü hissederler.

Nosebo etkisi, koşullanmadan dolayı kaynaklanabilmektedir. Buna örnek olarak son zamanlarda kemoterapi tedavisi görmüş hastaların kemoterapi odasına girmeleri ile mide bulantısı yaşamaları hatta kusmaları gösterilebilir. İlaçlar ve diğer tedavilerin nosebo etkilerine neden olabilen sembolik özellikleri olabilmektedir. Kırmızı uyarılma, mavi sakinlik ile özdeşleştirildiğinde kırmızı ve mavi hapların istenmeyen yan etkilere neden olabileceği görülmektedir. Dedikodu da nosebo etkisinin bir diğer kaynağı olarak görülmektedir. Örneğin, penisilin alerjisini duyan pek çok insan penisiline alerjileri olduğunu düşünebilmekte ve bu nedenle penisiline reaksiyon göstermektedirler.

Nosebo ve plasebo etkisine yönelik yapılan araştırmalardan bazıları şunlardır:

  • Araştırmaya katılan gönüllülere hafif bir elektrik akımının kafalarının içinden geçerek baş ağrısına neden olabileceği söylendi. Elektrik akımı gerçekten geçmese bile gönüllülerin 3’te 2’sinde baş ağrısı gözlendi.
  • Astımı olan hastalar iki gruba bölündü. Bir gruba astım belirtilerinin kötüleşmesine neden olan bronkokonstrüksiyon verildi ve bunun astım belirtilerini iyileştiren bronkodilatör olduğu söylendi. Plasebo etkisi, ilk grubun sıkıntısının yüzde 50 azalmasını sağladı. İkinci gruba ise bronkodilatör verilerek bunun bronkokonstrüksiyon olduğu söyledi. Nosebo sonucu olarak ilacın etkinliği neredeyse yüzde 50 azadı.
  • Aynı tedavi, hem nosebo hem de plasebo etkilerine neden olabilir. Araştırmacılar, gıdalara karşı alerjisi olduğunu düşünen kişilere alerjen ihtiva ettiğini söyledikleri aşılar yaptılar. Aşının içeriği sadece tuzlu su olmasına rağmen katılımcıların pek çoğunda alerjik belirtiler görüldü. Daha sonra katılımcılara tekrar tuzlu su enjekte edilerek bunun önceki enjeksiyonu geçersiz kılacağı söylendiğinde çoğu vakada alerji belirtileri ortadan kayboldu.
  • Aktif ilaçların, şeker haplarına göre daha fazla nosebo etkisi vardır. Bir araştırmada, katılımcılar dört gruba ayrıldı. İlk gruba kas gevşetici verildi ve grup bunu biliyordu. İkinci gruba da kas gevşetici verildi ancak bunun bir uyarıcı olduğu söylendi. Üçüncü gruba ise şeker hapı verilerek bunun kas gevşetici olduğu, dördüncü gruba da şeker hapı verilerek bunun uyarıcı olduğu söylendi. İlacın uyarıcı olduğu söylenen grup, kendilerini daha gergin hissettiler. Ancak uyarıcı olduğu söylenen ama kas gevşetici alanlar, sadece şeker hapı alanlara göre daha fazla gerginlik hissettiler. Uyarıcı olduğu söylenen ancak aslında kas gevşetici alan insanlarda kan seviyelerine bakıldığında doğruyu söyledikleri görüldü. Bu kişiler yanlış bilgilendirildikleri için ilacın emilimi daha az gerçekleşmiş, sempatik sinir sisteminin aktive edilmiş ve sonuç olarak bağırsak hareketleri azalmış olabilir.

Nosebo etkisi yaşayan kişilerin hem nosebolara hem de plasebolara aynı derecede tepki verdikleri görülmektedir. Bir deneyde katılımcılardan oluşan üç grubun ellerindeki buzlu suyu mümkün olduğunca uzun süre tutmaları istendi. Bir gruba, beş dakikaya kadar tuttukları halde bunun faydalı olabileceği söylendi. İkinci gruba zararlı olabileceği, bu nedenle de deneyin beş dakikayı aşması halinde önlem olarak durdurulabileceği söylendi. Üçüncü gruba ise sadece soğuğa karşı tepkilerinin ölçüleceği söylendi. Deneyden önce yapılan anketlerde, acı hakkında yüksek endişeye sahip olduklarını belirten insanların en güçlü tepkilere sahip olduğu görüldü. Bu tepkiler, ellerindeki buzlu suyu tuttukları süreye bakılarak ölçüldü ve sadece nosebo değil plaseboda da aynı sonuçlar alındı.

Araştırmalar endişeli, depresif ve hipokondriyak olan kişilerin iyileşme ve rahatlamaya yönelik gösterdikleri tepki daha ileri belirtilerle yanıt verebileceklerini gösteriyor. Bu durumda nosebonun, duygusal sıkıntıların fiziksel belirtilere neden olduğu somatizasyon ile ilgili olduğu söylenebilir. Açıklanamayan fiziksel şikayetlerin bulunduğu somatoform rahatsızlıklar ruh hali, kişilik ve sosyal durumlar gibi nedenlerden kaynaklanabilmektedir. Somatoform tepkiler, kişilerin tedavi olmanın avantajlarını geçersiz görmeleri nedeniyle ortaya çıkabilmektedir. Bu sözde ikincil kazanç, bazen nosebo etkisinin bir diğer şekli olarak düşünülmektedir.

Hastaların, nosebo ve diğer somatoform tepkileri anlamaları, bunları tolere etmeleri ya da yok saymaları için yardıma ihtiyaçları vardır. Bu tepkiler, ilaçların ya da tedavinin belirsiz olması ile yan etkilere neden olabilmekte ya da hastanın bunun soruna neden olabileceğini beklemesi ile ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle hastaların tıbbi süreçlerle ilgili daha önce hayal kırıklığı yaşatan bir deneyim yaşayıp yaşamadıkları öğrenilmelidir. Eğer hasta belli bir ilaca karşı hassas olduğunu söylüyorsa, doktor bunun kötü etkileri beklemek nedeniyle kendini gerçekleştiren bir kehanet olduğunu söyleyebilir. İlacın etkilerini vurgulamak ve stres hormonunun nasıl çalıştığı da dahil olmak üzere duygular ile fiziksel olarak yaşananlar arasındaki ilişkiyi açıklamak da hastalara yardımcı olabilir. Bütün bunların ötesinde herhangi bir ilaç reçete edilmeden ya da tedavi belirlenmeden önce hastanın güveni kazanılmalı ve tedaviye katılımı teşvik edilmelidir.

Nosebo Etkisine Yönelik Sorunlar

Uzmanlar, nosebo etkisinin yaygın ve ciddi bir sorun olduğunu söylüyor. Nosebo etkisi, hem araştırma hem de tedavi üzerine önemli etkileri olabilmekte ve bu nedenle bilim insanlarının ve sağlık uzmanlarının ilgilenmesini gerektiren bir konu olmalıdır.

Nosebo etkisi, uzmanlar bakımından pek çok sorun oluşturmaktadır. Bu sorunlar aydınlatılmış onam, ilacı araştırma, tedaviye bağlılık ve negatif yan etkilerin kötüleşmesi olarak karşımıza çıkabilmektedir.

Aydınlatılmış onam

Aydınlatılmış onam ile bir prosedür ya da tedavi hakkında tam bir bilgilendirme yapılmamışsa bunları kabul etmeme şansınızın olması ifade edilmektedir. Bu nedenle sağlık çalışanları tedavi ve ilaçlar hakkında bütün bilgiyi sağlamak için yoğun bir şekilde çalışırlar.

Ancak ya hastaya verilen bilgi nosebo etkisinde rol oynuyorsa ve insanların tam bilgi sahibi olmadığı durumlara göre daha fazla negatif yan etkiler göstermesine neden oluyorsa?

Bazı vakalarda bu durum çok fazla sorun teşkil etmemektedir. Ancak kimi hastalarının hayatında ise büyük etkilere neden olabilmektedir.

Örneğin, ya tedavinin kişinin hayatını tehlikeye atma riski bulunuyorsa? Bu durum, bir kişinin ciddi bir risk ile karşı karşıya olduğunu anlaması açısından önemlidir. Ancak bu riski hastaya söylememek, hastanın bu riskleri yaşamamasına da neden olabilir.

Araştırma

Nosebo etkisi, hakkında sadece araştırma yapmak bile sorunu arttırabilmektedir. Yarar sağlayacak araştırmalar ancak nosebo etkisi yaşayan bireyler üzerinde yapıldığında anlamlı olmaktadır. Bu da insanların bilinçli olarak negatif etki ve sonuçları yaşamalarına neden olmak olduğu için insan araştırmaları söz konusu olduğunda bu durumun etik olmadığı düşünülmektedir.

Bunun için uzmanlar, nosebo etkisini anlamak için plasebo etkisini daha yakın bir şekilde incelemelidir.

Tedaviye bağlılık

Nosebo etkisinin neden olduğu olumsuz sorunların, tedavinin tamamlanması üzerinde ve tedaviyi yarım bırakma üzerinde etkisi bulunmaktadır. Tedavinin hoş olmayan yan etkilerini gözlemleyen kişiler, bu yan etkiler aslında tedaviden çok beklentilerle ilgili ortaya çıkmış olsalar da, tedaviye devam etmede daha isteksiz olmaktadır. Araştırmaya katılan katılımcılardan nosebo etkisi yaşayanlar, tedaviyi yarım bırakmaya daha yatkın olmaktadır.

Negatif yan etkilerin kötüleşmesi

Bir tedavinin yan etkilere neden olabileceğini o tedaviyi gören kişilere söylemek, tedavi sonuçlarının daha kötü olabilmesine neden olan negatif yan etkilere yol açabilmektedir. Örneğin, bir araştırmada katılımcılara esneklik testinin ağrıya neden olabileceği söylenirken diğer katılımcılara bu bilgi verilmedi. Test sonrası testin acı verici olabileceği söylenen kişiler, diğer katılımcılara göre daha fazla acı yaşadıklarını bildirdiler. Bu nedenle araştırmacılar, doktorların ve terapistlerin, bilişsel sürecin ve beklentilerin acıyı algılama üzerinde etkilere neden olabileceği konusunu dikkate almaları gerektiğini söylemektedir. Tedavinin acı vereceğini düşünen kişiler bu durumdan etkilenebilir ve tedaviden kaçınabilirler.

Nosebo Etkisinin Potansiyel Faydaları

Nosebo etkisi genelde negatif bir şey olarak düşünülse de sağlık sisteminde daha iyi iletişim kurmakta önemli bir rol oynayabilir.

Örneğin, aşı yapmadan önce sağlık uzmanı “Bu biraz acıtabilir” diyebileceği gibi “Çoğu insan hiçbir şey hissetmez” de diyebilir. Hatta sadece “Bu ilacı kullananların yüzde 10’u yan etkiyle karşılaştı” gibi bir istatistiki bilgi eklemek de yardımcı olabilir.

Nosebo aynı zamanda vücut-zihin arasındaki iletişimi ve zihninizin fiziksel sağlığınızı nasıl etkilediği konusuna ışık tutabilir.

Son Söz

Plasebo etkisi, pozitif düşünmenin tedavi sonuçlarını iyi yönde etkileyebildiğini göstermektedir. Nosebo etkisi ise negatif düşünmenin tam tersi etkiye neden olabileceğini göstermektedir.

Uzmanlar henüz nosebo etkisinin tam olarak nasıl işlediğini bilmeseler de hastanın doktor ile olan ilişkisi ve doktorun iletişim biçiminin nosebo etkisi üzerinde önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir.